ਕੀ ਹੈ ਕੁੰਭ ਦੇ ਮੇਲੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਅਤੇ ਮਹਾਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਕਿਉਂ 144 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ?
Note : ਇਹ ਕੁੰਭ ਦੇ ਮੇਲੇ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸੰਪੂਰਨ ਸੰਬੰਧ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨਾਲ ਹੈ।
ਕੁੰਭ ਦਾ ਮੇਲਾ ਪੁਰਾਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਜੋ ਹਰ 144 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ (ਇਲਾਹਾਬਾਦ) ਦੇ ਸੰਗਮ ਸਥਲ ‘ਤੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਯਾਨੀ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਰਿੜਕਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ,
ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ?
ਇੱਕ ਵਾਰ ਦੇਵਰਾਜ ਇੰਦਰ ਹੰਕਾਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇੰਦਰ ਬੇਵੱਸ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਵਰਗ ਦੀ ਅਮੀਰੀ, ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ ਸਭ ਕੁਝ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਵਤੇ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਤੋਂ ਮਦਦ ਲੈਣ ਆਏ। ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਦੇਵਤੇ ਅਮਰ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਸਵਰਗ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਵੀ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਵੇਗੀ। ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਦੈਂਤਾਂ ਨੂੰ ਮੰਥਨ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਦੈਤਰਾਜ ਬਲੀ, ਦੈਂਤਾਂ ਦਾ ਰਾਜਾ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਰਤਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮੰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੰਦਰਾਚਲ ਪਰਬਤ ਅਤੇ ਵਾਸੂਕੀ ਨਾਗ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਮੰਥਨ ਵਿਚ 14 ਮੁੱਖ ਰਤਨ ਨਿਕਲੇ ਸਨ। ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਦੌਰਾਨ, ਭਗਵਾਨ ਧਨਵੰਤਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਕਲਸ਼ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ਸਨ।
12 ਸਾਲ ਤਕ ਅਸੁਰਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿਛਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਤੇ ਫੇਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਘੜੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਦੈਂਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ 12 ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਇਹ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਈਏ ਕਿ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ 12 ਦਿਨ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ 12 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਇਸ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲਸ਼ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬ੍ਰਹਸਪਤੀ, ਸੂਰਜ, ਚੰਦਰਮਾ ਅਤੇ ਸ਼ਨੀ ਦੇਵਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਹ 4 ਦੇਵਤਾ ਅਸੁਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲਸ਼ ਲੈਕੇ ਭੱਜ ਗਏ।
ਇਸ ਯੁੱਧ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਚਾਰ ਅਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਡਿੱਗੀਆਂ ਸੰਨ। ਇਹ ਚਾਰ ਅਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚ ਹਰਿਦ੍ਵਾਰ, ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ, ਉਜੈਨ ਅਤੇ ਨਾਸਿਕ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਬੂੰਦਾਂ ਗਿਰੀਆਂ ਇਹ ਅਸਥਾਨ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋ ਗਏ।
ਹਰ 12 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਕੁੰਭ ਦਾ ਮੇਲਾ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮਹਾਕੁੰਭ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ 144 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ 12 ਕੁੰਭ ਚਕਰਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 12 ਗੁਣਾ 12 ਟੋਟਲ 144 ਸਾਲ ਬੰਨਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਹਰ 12 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਹਰ 6 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਅਰਧ ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।
ਕੁਰਮ ਪੁਰਾਣ ਅਨੁਸਾਰ ਵੀ ਕੁੰਭ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਰ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਅੱਠ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਮਾਨਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ 144 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮਹਾਕੁੰਭ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਮਹੱਤਵ ਬਾਕੀ ਕੁੰਭਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ।
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਅਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਯਾਨੀ ਮੋਕਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣਗੇ।
ਪਹਿਲਾ ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਸਾਲ ਦੀ ਗਣਨਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਕੁੰਭ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਸਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ 144 ਦਾ ਗੁਣਕ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤਾਰੀਖ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ 144 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਕੁੰਭ ਬਾਰੇ ਸਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਜੇ ਤਕ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਇਹ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੁੰਭ ਨੂੰ ਮਹਾਂ ਕੁੰਭ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਇਕ ਸਾਰੇ ਅਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚ ਸਬਤੋ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੀਰਥ ਸਥਲ ਹੈ। ਇਥੇ ਹੋਣ ਵਾਲ ਕੁੰਭ ਦੇ ਮੇਲੇ ਦਾ 144 ਗੁਣਕ ਹੈ।
More History
ਕੁੰਭ ਤੇ ਮਹਾਕੁੰਭ ਦਾ ਮਹੱਤਵ | ਪੰਜਾਬੀ ‘ਚ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਕੁੰਭ ਤੇ ਮਹਾਕੁੰਭ ਕੀ ਹੈ?
ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਮੇਲਾ ਹੈ ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਚਾਰ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ— ਹਰਿਦਵਾਰ, ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ (ਇਲਾਹਾਬਾਦ), ਨਾਸਿਕ, ਅਤੇ ਉੱਜੈਨ।
ਜਦੋਂ ਇਹ ਮੇਲਾ 12 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰਾਲ ‘ਚ ਇੱਕ ਹੀ ਥਾਂ ਤੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਮਹਾਕੁੰਭ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਹਾਣੀ
ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਦੀ ਕਥਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਦੇਵਤੇ ਤੇ ਦੈਤ ਰਾਜ ਠਾਕਰੇ ਨੇ ਅਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਘੜੇ (ਕੁੰਭ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਮੰਥਨ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਸ ਘੜੇ ਵਿਚੋਂ ਅਮ੍ਰਿਤ ਨਿਕਲਿਆ। ਇਸ ਅਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਕੁਝ ਬੂੰਦਾਂ ਚਾਰ ਥਾਵਾਂ— ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ, ਹਰਿਦਵਾਰ, ਨਾਸਿਕ, ਤੇ ਉੱਜੈਨ— ਉੱਤੇ ਡਿੱਗੀਆਂ। ਇਹ ਥਾਵਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨੀਆਂ ਗਈਆਂ।
ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਦਾ ਮਹੱਤਵ
- ਪਵਿਤ੍ਰ ਸਨਾਨ: ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁੰਭ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਸਨਾਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਤੇ ਮੋਖਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
- ਸਾਧੂ-ਸੰਤਾਂ ਦਾ ਮਿਲਾਪ: ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸਾਧੂ-ਸੰਤ ਤੇ ਅਖਾੜੇ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
- ਆਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਤੇ ਭਗਤੀ: ਇਹ ਮੇਲਾ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਯੱਗ ਆਯੋਜਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਮਹਾਕੁੰਭ ਦੀ ਖਾਸੀਅਤ
ਮਹਾਕੁੰਭ 12 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੁ ਗ੍ਰਹਿ, ਸੂਰਜ, ਅਤੇ ਚੰਦਰਮਾ ਦੀ ਖਗੋਲੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਤਾਰੀਖ਼ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਮਹਾਕੁੰਭ ਦੀਆਂ ਖਾਸ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:
- ਵਿਸ਼ਾਲ ਯਗ
- ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਮेलन
- ਸੰਤਾਂ ਤੇ ਮਹੰਤਾਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ
- ਜਲ ਮੰਦਰਾਂ ਤੇ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ
ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਦੇ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਦੀਆਂ
- ਹਰਿਦਵਾਰ: ਗੰਗਾ ਨਦੀ
- ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ: ਗੰਗਾ, ਯਮੁਨਾ ਤੇ ਸਰਸਵਤੀ ਦਾ ਸੰਗਮ
- ਨਾਸਿਕ: ਗੋਦਾਵਰੀ ਨਦੀ
- ਉੱਜੈਨ: ਸ਼ਿਪਰਾ ਨਦੀ
ਪਵਿਤ੍ਰਤਾ ਤੇ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਏਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ
ਕੁੰਭ ਤੇ ਮਹਾਕੁੰਭ ਸਿਰਫ ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਉਹਾਰ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਪਵਿਤ੍ਰ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਲਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ ਅਤੇ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਦੀਆਂ ਪਵਿਤਰ ਝਲਕਾਂ ਦੇਖਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹੋ!
महाकुंभ एक विशेष धार्मिक और आध्यात्मिक आयोजन है जो भारत में हर 12 वर्षों में एक बार होता है। यह आयोजन हिन्दू धर्म के चार प्रमुख तीर्थ स्थलों—हरिद्वार, प्रयागराज (इलाहाबाद), उज्जैन और नासिक—में क्रमवार किया जाता है। महाकुंभ का आयोजन तब होता है जब विशेष खगोलीय स्थितियां बनती हैं, जिन्हें ज्योतिष के आधार पर तय किया जाता है।
महाकुंभ का महत्व
महाकुंभ को पवित्रता, आत्मशुद्धि, और मोक्ष प्राप्ति का सबसे बड़ा पर्व माना जाता है। इसे पवित्र स्नान और धार्मिक क्रियाओं के लिए उपयुक्त समय माना जाता है, क्योंकि ऐसा विश्वास है कि इस समय इन तीर्थ स्थलों पर स्नान करने से पापों से मुक्ति मिलती है और मोक्ष की प्राप्ति होती है।
महाकुंभ की उत्पत्ति की पौराणिक कथा
महाकुंभ का संबंध समुद्र मंथन से जुड़ी कथा से है। जब देवताओं और असुरों ने मिलकर समुद्र मंथन किया, तो उसमें से अमृत का कलश निकला। अमृत कलश को लेकर देवताओं और असुरों के बीच युद्ध हुआ, जिसमें अमृत की कुछ बूंदें चार स्थानों—हरिद्वार, प्रयागराज, उज्जैन और नासिक—पर गिरीं। इन स्थानों को पवित्र माना गया और यहीं महाकुंभ का आयोजन होने लगा।
महाकुंभ की विशेषताएं
- पवित्र स्नान: कुंभ के दौरान गंगा, यमुना, क्षिप्रा और गोदावरी नदियों में स्नान करने का विशेष महत्व है।
- अखाड़ों का मिलन: इस आयोजन में भारत के सभी संन्यासी अखाड़े और साधु-संत एकत्रित होते हैं।
- धार्मिक प्रवचन और अनुष्ठान: कुंभ के दौरान यज्ञ, हवन, प्रवचन और कथा का आयोजन किया जाता है।
- संस्कृति का प्रदर्शन: महाकुंभ भारतीय सांस्कृतिक और आध्यात्मिक धरोहर को दर्शाने का प्रमुख माध्यम भी है।
महाकुंभ के आयोजन का समय और स्थान
महाकुंभ का आयोजन प्रत्येक 12 साल बाद एक ही स्थान पर होता है। इसका निर्धारण सूर्य, चंद्रमा और गुरु ग्रहों की विशेष स्थिति के आधार पर किया जाता है।
महाकुंभ स्थान और नदियां:
- हरिद्वार (गंगा नदी)
- प्रयागराज (गंगा, यमुना, सरस्वती संगम)
- नासिक (गोदावरी नदी)
- उज्जैन (क्षिप्रा नदी)
महाकुंभ न केवल धार्मिक आयोजन है, बल्कि यह भारत की सांस्कृतिक एकता, आस्था और अध्यात्म का प्रतीक भी है।
Kumbh Mela History
ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ 850 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ, ਜਾਣੋ ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ
ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 850 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ 525 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਦੇ ਆਯੋਜਨ ਬਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਵੈਦਿਕ ਅਤੇ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ, ਕੁੰਭ ਅਤੇ ਅਰਧ ਕੁੰਭ ਇਸ਼ਨਾਨ ਲਈ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅੱਜ ਵਰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਕੁੰਭ ਦੇ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਤੱਥ ਸਮਰਾਟ ਸ਼ਿਲਾਦਿਤਿਆ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੇ ਸਮੇਂ 617-647 ਈ. ਤੋਂ ਉਪਲਬਧ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਸ਼੍ਰੀਮਦ ਆਘਾ ਜਗਤਗੁਰੂ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਸੁਰੇਸ਼ਵਰਾਚਾਰੀਆ ਨੇ ਦਸਨਾਮੀ ਸੰਨਿਆਸੀ ਅਖਾੜਿਆਂ ਲਈ ਸੰਗਮ ਕੰਢੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ।
ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ
ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਭਗਵਾਨ ਇੰਦਰ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਦੁਰਵਾਸਾ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਲਾ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਇੰਦਰ ਨੇ ਉਸ ਮਾਲਾ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਐਰਾਵਤ ਹਾਥੀ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸਨੇ ਮਾਲਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੁੰਡ ਨਾਲ ਘਸੀਟਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ‘ਤੇ ਦੁਰਵਾਸਾਜੀ ਗੁੱਸੇ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੰਦਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਸਰਾਪ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਇੰਦਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਭਗਵਾਨ ਬ੍ਰਹਮਾ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕਸ਼ੀਰ ਸਾਗਰ ਨੂੰ ਰਿੜਕਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸੁਣ ਕੇ, ਸਾਰੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਦੈਂਤਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।
ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਲਈ, ਮੰਦਾਰ ਪਹਾੜ ਨੂੰ ਮੰਥਨ ਦਾ ਡੰਡਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੱਪਾਂ ਦੇ ਰਾਜਾ ਵਾਸੂਕੀ ਨੂੰ ਰੱਸੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਧਨਵੰਤਰੀ ਕਸ਼ੀਰਸਾਗਰ ਤੋਂ ਪਾਰਿਜਾਤ, ਐਰਾਵਤ ਹਾਥੀ, ਉੱਚੈਸ਼੍ਰਵ ਘੋੜਾ, ਰੰਭਾ ਕਲਪਵ੍ਰਿਕਸ਼ ਸ਼ੰਖ, ਗਦਾ, ਧਨੁਸ਼, ਕੌਸਤੁਭਮਣੀ, ਚੰਦਰ ਮਦ ਕਾਮਧੇਨੂ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਘੜੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਨਿਕਲਿਆ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਮੰਥਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਖਾਧਾ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮੰਥਨ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ, ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਰਾਕਸ਼ਸਾਂ ਦੇ ਬੁਰੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਦੀ ਸਮਝ ਆ ਗਈ। ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ‘ਤੇ, ਇੰਦਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦਾ ਘੜਾ ਲੈ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਉੱਡ ਗਿਆ।
ਜਦੋਂ ਸਮਝੌਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਦੈਂਤਾਂ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ 12 ਦਿਨ ਅਤੇ 12 ਰਾਤਾਂ ਲਈ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਹੋਏ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਚਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗਿਆ। ਉਹ ਥਾਵਾਂ ਜਿੱਥੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਡਿੱਗਿਆ ਸੀ: ਇਲਾਹਾਬਾਦ, ਹਰਿਦੁਆਰ, ਨਾਸਿਕ ਅਤੇ ਉਜੈਨ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ, ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹੱਸਮਈ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ 12 ਦਿਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ 12 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਹਰ 12 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਕੁੰਭ
ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਜੁਪੀਟਰ ਕੁੰਭ ਰਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਮੇਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਯਾਗ ਦੇ ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਦਾ ਸਾਰੇ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੇਲਾ 15 ਜਨਵਰੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ 4 ਮਾਰਚ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗਾ। ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ਸਫਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਯੋਗੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਸੀਐਸਆਰ ਦੇ ਤਹਿਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਕਾਸ ਕਾਰਜ ਕਰਵਾ ਰਹੀ ਹੈ।
ਹਰਿਦੁਆਰ ਕੁੰਭ-
ਹਰਿਦੁਆਰ ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਰਬਤ ਲੜੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ, ਹਰਿਦੁਆਰ ਨੂੰ ਤਪੋਵਨ, ਮਾਇਆਪੁਰੀ, ਗੰਗਾਦੁਆਰ ਅਤੇ ਮੋਕਸ਼ਦੁਆਰ ਆਦਿ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰਿਦੁਆਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਧਾਰਮਿਕ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਇਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਦੀ ਗਣਨਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਸੂਰਜ, ਚੰਦਰਮਾ ਅਤੇ ਜੁਪੀਟਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਰਿਦੁਆਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਮੇਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਨਾਲ ਹੈ।
ਨਾਸਿਕ ਕੁੰਭ
ਭਾਰਤ ਦੇ 12 ਜੋਤਿਰਲਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਕਸਬਾ ਤ੍ਰਿਯੰਬਕੇਸ਼ਵਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ ਨਾਸਿਕ ਤੋਂ 38 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਗੋਦਾਵਰੀ ਨਦੀ ਵੀ ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ। ਸਿੰਹਸਥ ਕੁੰਭ ਮੇਲਾ ਨਾਸਿਕ ਅਤੇ ਤ੍ਰਯੰਬਕੇਸ਼ਵਰ ਵਿੱਚ 12 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਨਾਸਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕਲਸ਼ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਬੂੰਦਾਂ ਡਿੱਗੀਆਂ ਸਨ। ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਦੌਰਾਨ, ਸੈਂਕੜੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਗੋਦਾਵਰੀ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਸ਼ਿਵਰਾਤਰੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਉਜੈਨ ਕੁੰਭ
ਉੱਜੈਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜਿੱਤ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਇਹ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇੰਦੌਰ ਤੋਂ ਇਸਦੀ ਦੂਰੀ ਲਗਭਗ 55 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਿਪਰਾ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਉਜੈਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਜੋਤਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਜ਼ੀਰੋ ਡਿਗਰੀ ਉਜੈਨ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਅਰਣਯ ਪਰਵ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਜੈਨ 7 ਪਵਿੱਤਰ ਮੋਕਸ਼ ਪੁਰੀ ਜਾਂ ਸਪਤ ਪੁਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।
ਉਜੈਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਬਾਕੀ ਅਯੁੱਧਿਆ, ਮਥੁਰਾ, ਹਰਿਦੁਆਰ, ਕਾਸ਼ੀ, ਕਾਂਚੀਪੁਰਮ ਅਤੇ ਦੁਆਰਕਾ ਹਨ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਉਜੈਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ ਰਾਕਸ਼ਸ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ। ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਕੁੰਭ ਯੋਗ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਹਿਸਪਤੀ ਕੁੰਭ ਰਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਮੇਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੁੰਭ ਹਰਿਦੁਆਰ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। 1986, 1998, 2010, 2021 ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਗਲਾ ਮਹਾਕੁੰਭ ਮੇਲਾ 2036 ਵਿੱਚ ਹਰਿਦੁਆਰ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।